Niepokonana stolica Polski lat 1939-1944 żyje w pamięci indywidualnej i
grupowej, w narodowych rytuałach i w krajobrazie miasta. Niewiele jest jednak
prac poświęconych pomnikom dedykowanym cywilnym ofiarom wojny. Poniższy tekst
napisany został z myślą o ludziach, kt�rzy obok tych pomnik�w przechodzą, ale
także i tych, kt�rzy być może nigdy ich nie odwiedzą. Zrodził się z
pragnienia, aby pamięć o zgładzonej ludności Warszawy zajęła należne jej
miejsce w narracjach o miastach Europy ciężko doświadczonych w drugiej wojnie
światowej. W książce m.in.: - Barykada Września, - Pomnik Bohater�w Warszawy -
Warszawska Nike, - Pomnik - Cmentarz Poległych w Wawrze, - Pomnik Ofiar Rzezi
Woli, - Miejsca i tablice naścienne. 100 nigdy niepublikowanych ilustracji!
Czemu służyć ma sztuka w miejscach zbrodni i śmierci, co czyni lub uczynić
może artysta dla pamięci o ofiarach i pamięci żyjących, wreszcie jak przy jej
udziale kształtuje się krajobraz po zbrodniach Europy drugiej połowy wieku XX,
a także nowego stulecia? Czy sztuka przynieść może katharsis, wzbudzić uczucia
trwogi i współczucia, spowodować narastanie empatii wobec losu wielkich,
grupowych podmiotów wojennych tragedii? Czy dzieła sztuki zdołają poprzez
artystyczny ład i kreatywną ekspresję wyciszyć poczucie porażającego
okrucieństwa, bezsensu i chaosu, doprowadzić do uspokojenia, oczyszczenia
uczuć? Na te pytania odpowiedzieć może przede wszystkim indywidualny odbiorca
owe dzieła w miejscach zbrodni postrzegający zgodnie ze swymi psychicznymi
potrzebami i estetyczną wrażliwością. Zebrane w książce przykłady i analizy,
gdy spotkają się z osobistymi doznaniami czytelników, mogą ich wspomóc w
doświadczaniu dzieł sztuki upamiętniającej cywilne ofiary drugiej wojny
światowej i w poszukiwaniu odpowiedzi na egzystencjalne pytania o moc sztuki i
współczującej pamięci. Od chwili zakończenia drugiej wojny światowej Europa
wznosi nieprzerwanie pomniki i różnorodne znaki pamięci dla swych żołnierzy i
bojowników, a także cywilnych ofiar tych wszystkich, których z jakichkolwiek
powodów uznano za wrogich niemieckiej władzy, niejednokrotnie z tej racji, że
byli patriotami lub elitą swego narodu. Inspiracją dla książki była refleksja
nad wielkimi, masowymi zbrodniami popełnionymi na cywilnej ludności, a
poświęcona jest w głównej mierze tym, których mordowano nie za to, co uczynili
lub mogliby przeciwko najeźdźcom uczynić ale za to, czym byli wedle
narodowości, etnicznego pochodzenia, wyznawanej wiary, odmienności orientacji
seksualnej czy piętna choroby psychicznej lub kalectwa.
What is the purpose of art in crime scenes and places of death, what do
artists do or what can they do for the memory of victims and the memory of the
living; ultimately how is a landscape after crime shaped by the presence of
art in late twentieth century and twenty-first century Europe? Can art bring
catharsis, evoke feelings of fear and compassion, bring about an increase in
empathy for the fate of vast group subjects of wartime tragedies? Can works of
art manage, through artistic order and creative expression, to mute the sense
of staggering cruelty, senselessness and chaos, and bring about a calming, a
cleansing of emotions? These questions can best be answered by the individual
responding to the works of art on the sites of crimes, in line with his or her
psychological needs and aesthetic sensibilities. The examples and analyses
collected in this book may, in conjunction with the personal impressions of
readers, enhance their experience of works of art commemorating the civilian
victims of World War II, and aid them in their search for answers to
existential questions about the power of art and compassionate memory. Halina
Taborska
